बिमला देवकोटा
२०८२ असार
चाँगुनारायण मन्दिर नेपालको सबैभन्दा पुरानो हिन्दु मन्दिर मानिन्छ । यसको निर्माण चौथो शताब्दीमा भएको विश्वास गरिन्छ । यो मन्दिर युनेस्को विश्व सम्पदा सूचीमा समावेश गरिएको छ । इतिहासकारहरूका अनुसार, मन्दिरको शिलालेखहरू नेपालमा भेटिएका सबैभन्दा पुराना शिलालेखहरूमा पर्छन् ।
ऐतिहासिक महत्त्व
नेपालको इतिहास, संस्कृति, धर्म, तथा वास्तुकलासँग गहिरो सम्बन्ध राख्ने एक महत्वपूर्ण सम्पदा हो । चाँगुनारायण मन्दिर भक्तपुर जिल्लाको चाँगुनारायण गाउँपालिका–४ मा स्थित छ, र यसलाई नेपालकै सबैभन्दा पुरानो हिन्दू मन्दिर मानिन्छ । चागुनारायण मन्दिर नेपालको प्राचीन कला, संस्कृति र धार्मिकता को प्रतीक हो। यस मन्दिरको भ्रमणले नेपालको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक धरोहरको गहिरो अध्ययन गर्न अवसर प्रदान गर्दछ।
चांगुनारायण मन्दिरको इतिहास चौथो शताब्दीमा पुग्दछ, जसलाई नेपालको सबैभन्दा पुरानो हिन्दू मन्दिरको रूपमा मानिन्छ। यस मन्दिरको मुख्य मन्दिर भवन दुई तल्ले पगोडा शैलीमा निर्मित छ, जसमा लकडी र ढुङ्गाका जटिल शिल्पकलाका कार्यहरू देख्न सकिन्छ। यस मन्दिरको आँगनमा विभिन्न देवी-देवताको मूर्तिहरू र शिल्पकलाका कार्यहरू रहेका छन्, जसले नेपालको प्राचीन कला र संस्कृतिको परिचय दिन्छ।
पुरातात्त्विक महत्व:
- चाँगुनारायण मन्दिर लिच्छविकाल (चौथो शताब्दी) को हो भन्ने विश्वास गरिन्छ।
- यहाँ रहेको सबैभन्दा पुरानो नेपाली शिलालेख (सन् ४६४ मा राजा मानदेवले लेखाएको) भेटिएको छ, जसले नेपालको लिखित इतिहासको सुरुवात जनाउँछ।
- यो शिलालेख संस्कृत भाषामा ब्राह्मी लिपिमा लेखिएको छ।
धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व
चांगुनारायण मन्दिर हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको लागि एक महत्वपूर्ण तीर्थस्थल हो। यहाँ प्रत्येक वर्ष विभिन्न हिन्दू चाडपर्वहरू मनाइन्छ, जसमा तीज, प्रभोधिनी एकादशी र नाग पञ्चमी प्रमुख छन्। यस मन्दिरको आँगनमा विभिन्न देवी-देवताको मूर्तिहरू रहेका छन्, जसले हिन्दू धर्मका विविध पन्थहरूको सहअस्तित्वलाई दर्शाउँछ।
- चाँगुनारायण भगवान विष्णुको अवतारको रूपमा पूजिन्छ। उहाँलाई ‘नारायण’ वा ‘गढधारी नारायण’ पनि भनिन्छ।
- यो मन्दिर हिन्दू धर्मावलम्बीहरूको एक प्रमुख तीर्थस्थल हो।
स्थापत्यकला र मूर्तिकलाको नमुना:
स्थापत्यकला” भन्नाले भवन, संरचना, र सार्वजनिक स्थानहरूको डिजाइन र निर्माणसम्बन्धी कला र विज्ञानलाई जनाइन्छ। यो शब्द संस्कृतको “स्थापत्य” (स्थापना गर्नु) र “कला” (कला वा सीप) बाट बनेको हो।
स्थापत्यकलाको अर्थ:
स्थापत्यकला भन्नाले मानिसको आवास, धार्मिक स्थल, प्रशासनिक भवन, स्मारक, पुल, बाटो आदि बनाउने प्रक्रिया हो, जसमा सौन्दर्य (aesthetics), कार्यक्षमता (functionality), र प्रविधिको सन्तुलन गरिन्छ।
स्थापत्यकलाका प्रमुख पक्षहरू:
- डिजाइन (Design): भवन वा संरचना कसरी देखिन्छ भन्ने कुरा।
- संरचना (Structure): त्यो निर्माण कसरी मजबुत र सुरक्षित हुन्छ भन्ने पक्ष।
- सामग्री (Materials): कस्ता सामग्री प्रयोग गरिन्छ — जस्तै, इँटा, काठ, ढुंगा, कंक्रिट आदि।
- सांस्कृतिक प्रभाव (Cultural Influence): स्थानीय संस्कृति, धर्म, मौसम आदिका आधारमा फरक शैलीहरू देखिन्छन्।
उदाहरणहरू:
- पशुपतिनाथ मन्दिर (परम्परागत नेपाली स्थापत्यकला)
- दरबार स्क्वायरका पुराना दरबारहरू
- आधुनिक भवनहरू जस्तै काठमाडौंको अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल
युनेस्को विश्व सम्पदा सूचीमा समावेश
चागुनारायण मन्दिर नेपालका सातवटा विश्व सम्पदा स्थलहरूमध्ये एक हो। यसले 1979 मा युनेस्कोको विश्व सम्पदा सूचीमा स्थान पाएको हो। चागुनारायण मन्दिर 1979 मा काठमाडौँ उपत्यकासँगै युनेस्कोको विश्व सम्पदा सूचीमा समावेश भएको हो। यस सूचीमा काठमाडौँ, भक्तपुर र पाटनका दरबार स्क्वायरहरू, पशुपतिनाथ र चागुनारायण मन्दिर, स्वयम्भूनाथ र बौद्धनाथ स्तूपा समावेश छन्।
मन्दिरको भ्रमण गर्दा ऐतिहासिक मूर्तिहरू, शिलालेखन र वास्तुकलाको अध्ययन गर्न सकिन्छ। मन्दिर परिसरमा रहेको चागुन संग्रहालयमा 500 वर्ष पुरानो भाँडाकुँडा, गैंडा छालाको कवच र 225 वर्ष पुरानो चामल जस्ता ऐतिहासिक वस्तुहरूको संग्रह देख्न सकिन्छ।
- UNESCO ले चाँगुनारायण मन्दिरलाई विश्व सम्पदा सूची मा राखेको छ (सन् १९७९ देखि), जसले यसको वैश्विक महत्वलाई पुष्टि गर्छ।
सांस्कृतिक र सामाजिक भूमिका:
- मन्दिरसँग सम्बन्धित विविध जात्रा र पर्वहरू (जस्तै चाँगुनारायण जात्रा) स्थानीय समुदायको संस्कृति र पहिचानको हिस्सा बनेका छन्।
ऐतिहासिक महत्त्व र राजा मानदेवको योगदान
चांगुनारायण मन्दिरको इतिहास चौथो शताब्दीमा पुग्दछ, जसलाई नेपालको सबैभन्दा पुरानो हिन्दू मन्दिरको रूपमा मानिन्छ । यस मन्दिरको मुख्य मन्दिर भवन दुई तल्ले पगोडा शैलीमा निर्मित छ, जसमा लकडी र ढुङ्गाका जटिल शिल्पकलाका कार्यहरू देख्न सकिन्छ । यस मन्दिरको आँगनमा विभिन्न देवी-देवताको मूर्तिहरू र शिल्पकलाका कार्यहरू रहेका छन्, जसले नेपालको प्राचीन कला र संस्कृतिको परिचय दिन्छ।
मन्दिर परिसरका मूर्तिहरू र शिल्पकलाका कार्यहरू
चांगुनारायण मन्दिरको परिसरमा विभिन्न मूर्तिहरू र शिल्पकलाका कार्यहरू रहेका छन्, जसले यस मन्दिरको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्त्वलाई दर्शाउँछन्। यहाँका केही प्रमुख मूर्तिहरू र शिल्पकलाका कार्यहरू यस प्रकार छन्:
- अर्धनारेश्वर मूर्ति: यस मूर्तिमा भगवान शिव र देवी पार्वतीको संयुक्त रूप देखाइएको छ, जसले पुरूष र स्त्रीको एकता र समानताको प्रतीकको रूपमा कार्य गर्दछ।
- विष्णु विक्रान्त मूर्ति: यस मूर्तिमा भगवान विष्णुको त्रिविक्रम रूप देखाइएको छ, जसमा उनले तीन पाउमा सम्पूर्ण ब्रह्माण्डलाई नापेका छन्।
- विष्णु विश्वरूप मूर्ति: यस मूर्तिमा भगवान विष्णुको सार्वभौमिक रूप देखाइएको छ, जसमा उनले सम्पूर्ण सृष्टिको सृष्टि र पालनको कार्य गरेका छन्।
- नरसिंह विष्णु मूर्ति: यस मूर्तिमा भगवान विष्णुको नरसिंह रूप देखाइएको छ, जसमा उनले आधा मानव र आधा सिंहको रूप धारण गरेर राक्षस हिरण्यकश्यपलाई पराजित गरेका छन्।
- गर्भगृहको मूर्ति: मन्दिरको गर्भगृहमा भगवान विष्णुको मूर्ति प्रतिष्ठित गरिएको छ, जसलाई “गर्भ नारायण” भनिन्छ।
१० रुपैयाँको नोटमा रहेको मूर्ति
नेपाल राष्ट्र बैंकको १० रुपैयाँको नोटमा चांगुनारायण मन्दिरको एक मूर्ति छ, जसमा भगवान विष्णु गारुडमा सवार देखिएका छन्। यस मूर्तिको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्त्व अत्यधिक छ र यसलाई नेपालको प्राचीन कला र संस्कृतिको प्रतीकको रूपमा मानिन्छ ।
चांगुनारायण मन्दिर नेपालको प्राचीन कला, संस्कृति र धार्मिकता को प्रतीक हो। यस मन्दिरको भ्रमणले नेपालको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक धरोहरको गहिरो अध्ययन गर्न अवसर प्रदान गर्दछ ।
चाँगुनारायण मन्दिर नेपालको एक ऐतिहासिक र धार्मिक दृष्टिले अत्यन्त महत्वपूर्ण मन्दिर हो । यो मन्दिर भक्तपुर जिल्लाको चाँगुनारायण गाउँपालिकामा अवस्थित छ ।